ලිපි එකතුව


Tuesday, January 18, 2011

52. සැන් අන්ද්‍රයාස් භූ පැල්ම

52. සැන් අන්ද්‍රයාස් භූ පැල්ම/ San Andreas Fault  (කැලිෆෝනියාව, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)
   පෘතුවිය නිර්මාණය වී ඇත්තේ භූ ගෝලය, ජල ගෝලය, වායු ගෝලය සහ ජෛව ගෝල යන ප්‍රධාන පද්ධති  හතරේ එකතුවෙනි. පෘතුවි ජල ගෝලයට සාගර, විල්, ගංගා, භූ ගත ජලය, ග්ලැසියර, ධ්‍රැවීය අයිස්, වර්ෂාව සහ හිම අයත් වේ. පෘතුවි වායුගෝලය ඔක්සිජන්, නයිට්‍රජන් ජල වාෂ්ප, ඕසෝන් ස්ථරය සහ සුළඟින් සමන්විත වේ.  ගස් වැල්, මිනිසුන්, සතුන්, කෘමීන් සහ ක්‍ෂුද්‍ර ජීවීන් ජෛව ගෝලයට අයත් වේ. පෘතුවි භූ ගෝලය ස්ථර කිහිපයකින් සමන්විත වේ. 
  ඉහත රූපයේ සඳහන් පරිදි පෘතුවි අභ්‍යන්තරයේම ඇත්තේ අධික පීඩනයකින් සහ උෂ්ණතවයකින් සමන්විත ඇතුලත මදයයි. එය ඝණ යකඩ සහ නිකල් ලෝහ සංයුතියෙන් සමන්විතය. අරය කිලෝමීටර 1216ක් වූ ඇතුලත මදයෙහි ප්‍රමාණය චන්ද්‍රයාගෙන් 70% ක් පමණ වන අතර එහි උෂ්ණත්වය සූර්යයාගේ මතු පිට උෂ්ණත්වයට සමාන වේ. ඝණකම  කිලෝමීටර 2266ක් වූ පිටත මදයෙහි සංයුතියද යකඩ සහ නිකල් මිශ්‍ර ලෝහයෙන් සමන්විත වන අතර එය දියරමය ස්වභාවයක් උසුලයි. පෘතුවි වැස්ම දැඩි උකු ගතියකින් සමන්විත වන අතර ඇතුලත සහ පිටත වැස්ම යනුවෙන් කොටස් දෙකකින් සමන්විතය.  කිලෝමීටර 2890ක් ඝණකමැති පෘතුවි වැස්ම පෘතුවියේ මුළු ස්කන්ධයෙන් 84%කි. පෘතුවි කබොල්ල කඳු සහ විවිධ පාෂාණවලින් සමන්විත ඝණ ස්ථරයක් වන අතර එහි සාගරයෙන් යට වූ ප්‍රදේශ සාගර කබොල්ල ලෙසද ගොඩබිම් ප්‍රදේශ මහද්වීපික කබොල්ල ලෙසද හඳුන්වයි.  මෙම ස්ථර අතුරින් සැන් අන්ද්‍රයාස් භූ පැල්මට අදාල වන්නේ පෘතුවි කබොල්ල සහ පිටත වැස්මෙහි එකතුවෙන් සැදුම්ලත් ශිලා ගෝලයයි. පෘතුවි ශිලා ගෝලය කිලෝමීටර 700ක් ඝණකම්ය. ශිලා ගෝලයේ විශේෂත්වය නම් එය සෑදී ඇත්තේ කැබලි/ තල ගණනාවක එඅකතුවකිනි. මෙම කැබලි මහද්වීපික තල ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. මෙම එක් තලයක ඝණකම කිලෝමීටර සියයක් වන අතර ප්‍රධාන මහද්වීපික තල හතක් දක්නට ඇත. ඒවා නම්
  • අප්‍රිකානු තලය
  • ඇන්ටාක්ටික් තලය
  • යුරේසියානු තලය
  • ඉන්දු ඕස්ට්‍රේලියානු තලය
  • උතුරු ඇමෙරිකානු තලය
  • පැසිෆික් තලය
  • දකුණු ඇමෙරිකානු තලය
මේ හැර ද්විතීයික සහ තෘතීක වශයෙන්ද තව දුරටත් තල වර්ග කර ඇති අතර, ඒවායේද උප තලද දක්නට ඇත. මෙම මහද්වීපික තල ඝණත්වයෙන් අඩු ඇතුළත වැස්ම මත සෙමෙන් පාවෙමින් පවතී. මෙලෙස පාවෙමින් පවතින මහද්වීපික තල අතර නොයෙකුත් විපර්යාසයන් සහ හැල හැප්පීම් සිදුවිය හැකියි.
  1. මහද්වීපික තල දෙකක් එකිනෙකින් ඈත් වීම
  2. මහද්වීපික තල දෙකක් එකිනෙක මුහුණලා තල්ලු වීම (එවිට එක් තලයක මායිම අනෙක් තලයේ මායිම යටින් තල්ලු වේ)
  3. තල දෙකක මායිම් එකිනෙක හා ලිස්සා යා හැකියි. 
ඉහත සඳහන් පරිදි මහද්වීපික තල එකිනෙක හා විවිධාකාරයෙන් ඝට්ටනය වීමේ ප්‍රතිඵලයක් වන්නේ භූමිකම්පා ඇති වීමයි. මෙනිසා පෘතුවි කබොල්ල තද බල පැලීමකට ලක්විය හැක. මෙසේ තුන්වන ක්‍රමයෙන් ඇති වූ මහද්වීපික ඝට්ටනයකට හොඳම උදාහරණයක් වන්නේ සැන් අන්ද්‍රයාස් භූ පැල්මයි. මෙසේ තුන්වන ආකාරයෙන් භූ පැල්මක් නිර්මාණය වන ආකාර හතරක් දැකිය හැක.
1. සාමාන්‍ය විභේදය/ පැල්ම (Normal Fault)- ලිස්සා යන මහද්වීපික තල දෙකේ මායිම්වල ආනතිය අංශක 45ට වඩා වැඩි අතර  මායිම් ලිස්සා යන්නේ සිරස් අතටය (උඩ සිට පහලට). මෙහිදී ලඹ බිත්තිය (උඩින් ඇති තලයේ මායිම) පා බිත්තිය (ලඹ බිත්තිය දරා සිටිනා තලයේ මායිම) මතින් පහලට ලිස්සා යයි. 
2. ප්‍රතිවර්තිත විභේදය (Reverse Fault) - මෙයද සිරස් ලිස්සා යමකි. මෙහිදී ලඹ බිත්තිය ඉහලට ලිස්සා යයි.
3. උලැඟි විභේදය (Thrust Fault)- මෙම පැල්මෙන්ද ලඹ බිත්තිය ඉහලට ලිස්සා යන අතර මහද්වීපික තල මායිම්වල ආනතිය අංශක 45ට වඩා අඩු බැවින් තිරස් ලිස්සා යාමක් ලෙස සැලකේ
4. තිරස් විභේදය (Strike slip Fault)- මෙහිදී තල මායිම් තිරස් අතට ලිස්සා යයි (එකක් වමට අනෙක දකුණට). වාමාවර්ත සහ දක්‍ෂිණාවර්ත තිරස් විභේදය ලෙස ප්‍රභේද දෙකකි. 

     
සැන් අන්ද්‍රයාස් භූ පැල්ම නිර්මාණය වී තිබෙන්නේ ඉහත සඳහන් කල විභේද අතුරින් තිරස් විභේදනයෙනි. එනම් පැසිෆික් භූ තල මායිමත්, උතුරු ඇමරිකානු භූතල මායිමත් එකිනෙක තිරස් ලෙස එකක් වමට සහ අනෙක ලිස්සා යාමෙනි. කිලෝමීටර 1300ක දිගින් යුතු සැන් අන්ද්‍රයාස් භූ පැල්ම ලොව වඩාත් ක්‍රියාකාරී සහ වඩාත් දිගින් සමන්විත භූ පැලීම්වලින් එකකි.  මෙම භූ පැල්ම අදින් වසර මිලියන විස්සකට පමණ පෙර සිදුවූවක් යැයි පවසයි. වරින් වර ඇති වන සුළු කම්පන හේතුවෙන් ප්‍රධාන පැල්මට අමතරව එය කේන්ද්‍ර කොට ඇතිවූ සංකීර්ණ උප පැලීම් ජාලයක් කැලිෆෝනියානු වෙරළ තීරයේ කඳු අතරින් දිවයයි. සැන් අන්ද්‍රයාස් පැල්ම පෘතුවියේ කිලෝමීටර 16ක් ගැඹුරට ගමන් කරන අතර පැල්ම කැඩී බිඳී ගිය පාෂාණ කැබලි සහිතව අඩි සියයේ සිට සමහර තැන්හි හැතැප්මයක් දක්වා පුළුල්වේ. පැල්මේ සමහර ස්ථානයන්හි ජලය පිරී කුඩා විල් නිර්මාණය වී ඇත. වර්තමානයේදීද උතුරු ඇමරිකානු භූ තලය ගිණිකොන දෙසටත්, පැසිෆික් භූ තලය වයඹ දෙසටත් සෙමෙන් ගමන් කරමින් පවතී. වසර මිලියන 15-20ත් අතර කාල පරාසය ඇතුලත භූ තල දෙක හැතැප්ම 350ක් එකිනෙකට තිරස්ව ඇදී ගොස් ඇත. වසරකට පැසිෆික් භූ තලය සෙන්ටිමීටර විස්සකින් වයඹ දෙසට ගමන් කරයි. 1906දී ඇති වූ සැන් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ භූමි කම්පාව මඟින් අඩි විසි එකක් තල දෙක එකිනෙකින් විස්ථාපනය වී ඇත.

      Wikipedia
UNESCO NATURAL WONDERS

Tuesday, January 11, 2011

51. මොන්ටිරේ බොක්ක ආශ්‍රිත සාගර අභයභූමිය

51. මොන්ටිරේ බොක්ක ආශ්‍රිත සාගර අභයභූමිය/ Monterey Bay Marine Sanctuary (කැලිෆෝනියාව, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)

    ඇමරිකා එක්සත ජනපදයේ සාගර අභය භූමි 14 අතුරින් විශාලම සාගර අභය භූමිය මොන්ටිරේ බොක්ක ආශ්‍රිත සාගර අභය භූමිය වේ. මෙය මධ්‍යම කැලිෆෝනියාවේ පැසිෆික් වෙරළේ සිට කිලෝමීටර පනහක් පමණ සාගරය දෙසට විහිදී යයි. ජෛව විවිධත්වය අතින් ලොව අංක එකේ සාගර පරිසර පද්ධතියක් ලෙස හැඳින්විය හැක. මොන්ටිරේ සාගර පරිසර පද්ධතිය නොයෙකුත් ක්‍ෂීරපායින්ට, මුහුදු පක්‍ෂීන්ට, ම්ත්ස්‍යයින්ට, අපෘෂ්ඨවංශී මුහුදු ජීවින්ට සහ මුහුදු පැලෑටිවල නිවහන වේ. 1992 දී අභය භූමියක් ලෙස මොන්ටිරේ සාගර පරිසර පද්ධතිය ස්ථාපිත කිරීමේ ප්‍රධාන අරමුණු කිහිපයක් ඇත. 
  1. පරිසර පද්ධතිය ආශ්‍රිත ස්වාභාවික සම්පත් ආරක්‍ෂා කිරීම
  2. පර්යේෂණ පැවැත්වීමට පහසුකම් ලබා දීම
  3. අධ්‍යාපන කටයුතු සඳහා
  4. කෙල්ප් නම් මුහුදු ශාක විශේෂයක් ආශ්‍රයෙන් ගොඩ නැඟුනු පරිසර පද්ධතිය රැක ගැනීම.
අභය භූමියේ 
  • ප්‍රමාණය- නාවික වර්ග සැතපුම් 4024කි.
  • ගැඹුරුම ස්ථානය- මීටර 3250කි.
  • සාමාන්‍ය සාගර උෂ්ණත්වය- සෙල්සියස් අංශක 13කි.
  • මුහුදු ක්‍ෂීරපායින් විශේෂ- 26කි.
  • මුහුදු පක්‍ෂි විශේෂ- 94කි.
  • මත්ස්‍ය විශේෂ- 345කි.
  • කැස්බෑවුන් විශේෂ- 4කි.
  • මුහුදු ඇල්ගී විශේෂ- 450කි.
  • අපෘෂ්ඨවංශී මුහුදු ජීවී වංශ- 31කි. 
මොන්ටිරේහි කෙල්ප් මුහුදු ශාක ආශ්‍රිත පරිසර පද්ධතිය
      අභයභූමිය ආශ්‍රිත සාගරයේ කෙල්ප් නැමැති මුහුදු ශාක විශේෂයක් දැක ගත හැක. මෙම ශාකයට වසර දහයක පමණ ආයු කාලයක් ඇත. ප්‍රදේශය ආශ්‍රිත ශීතල, නිසල හිරු එළියෙන් පෝෂණයවන සාගර ජලයෙහි කෙල්ප් පැලෑටිය දිනකට අඩි දෙකක් පමණ උසකින් වර්ධනය වේ. හොඳින් වැඩුනු ශාකයක් මීටර 65ක් පමණ උසය. සූර්යාලෝකය ලෙහෙසියෙන් සාගරයේ ගැඹුරට ගමන් නොකරයි. එයට හේතුවී ඇත්තේ අතිශයින් ඝණව වැඩුණු කෙල්ප් වනාන්තරයි.සූර්යාලෝකය හොඳින් වැටෙනා සාගර ජලයේ ඉහල මීටර කිහිපය ප්‍රකාශ කලාපය ලෙස හඳුන්වයි (Photic Zone). සාගරයේ ගැඹුරට යත්ම සූර්යාලෝකය අඩුවී යයි. කෙල්ප් ගහණය අඩු සමහර ස්ථානවල සූර්යාලෝකය අඩි තුන්දහසක් පමණ ගැඹුරට ගමන් කරයි. කෙල්ප් වනාන්තරවල වැඩීම සඳහා හිරු එළිය අත්‍යවශ්‍ය වේ. මේවා මුහුද මතු පිට සිට  අඩි 6-100ත් අතර ගැඹුරකින් පිහිටයි. කෙල්ප් වනාන්තර ස්ථර තුනකින් සමන් විත වේ. එම ස්ථරවන උප ස්ථරය, මධ්‍යම ස්ථරය සහ උඩු වියන නිවෙස් කරගත් නොයෙකුත් අපෘෂ්ඨවංශී ජීවීන් සහ මත්ස්‍යයින් ඇත. වඩාත් ගැඹුරින් ඇති උප ස්ථරයේ (කෙල්ප් මූල පද්ධතිය ආශ්‍රිතව) Apalones (කැස්බෑ විශේෂයක්), Brittle Stars (පසැඟිල්ලන් විශේෂයක්) සහ  Sea Urchins යන ජීවීන් දැක ගත හැකිය. තවද පොකිරිස්සන් සහ කකුළුවන්ද ඒ අතර වේ.

      කෙල්ප් ගසෙහි පත්‍ර හොඳින් වැඩී ඇති මධ්‍යම ස්ථරයෙහි, Turban Snails, Purple ringed top Snails යන ගොළුබෙලි විශේෂද,  Garibaldi සහ Sheepshead යන යෝධ කෙල්ප් මසුන්ද වෙසේ.

      සාගර මතුපිටට ආසන්න උඩුවියන් ස්ථරයෙහි, Nudibranch, Bryozoa, Zooplankton සහ Phytoplankton යන ජීවින් වෙසේ. තවද දිය බල්ලන්ගේ නිවෙස් ඇත්තේද මේ කෙල්ප් උඩුවියන් ආශ්‍රිතවයි. දිය බල්ලන් අඩි හතරක් පමණ දිගැති ක්‍ෂීරපායී මාංශ භක්‍ෂක සත්ත්වයෙකි. උන්ගේ අහාර වන්නේ විවිධ මුහුදු බෙල්ලන්ය. විවිධ ආයුධ (ගල් කැබලි, කටු කැබලි) උපයෝගී කරගෙන බෙල්ලාගේ කටුව විවෘත කිරීමට මේ සත්ත්වයා දක්‍ෂය. මේ ජීවීන් හැර සුදු මෝරා, කැලිෆෝනියානු මුහුදු සිංහයා සහ යෝධ සීල් මසුන් කෙල්ප් ශාක ආශ්‍රිතව සැරිසරනු දැක ගත හැක.


      මොන්ටිරේ අභයභූමියට සිදුවන ස්වාභාවික බලපෑම්
      මොන්ටිරේ අභය භූමිය විවිධ ස්වාභාවික බලපෑම්වලට යටත් වේ. 
      1. සාගර පත්ලෙහි ඇති ජලය සාගර මතු පිටට පැමිණීමේ ක්‍රියාවලිය (Upwelling Process)- මේ සම්බන්ධයෙන් මොන්ටිරේ කැණියම සෘජුවම දායක වේ. කැණියම සාගර පත්ලෙහි ඇති ශීතල ජලය මතු පිටට ගෙන ඒමේ නලයක් ලෙස ක්‍රියා කරයි. පත්ලෙහි ඇති ජලය මතු පිට පැමිණි පසු සෙල්සියස් අංශක 13ක සාමාන්‍ය මතු පිට උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 5 දක්වා පහල බසී. එම ශීතල ජලයේ පොස්පේට් සහ සිලිකේට්වලින් බහුලය. පෝෂ්‍ය පදාර්ථ පිරි මේ ජලයේ කුඩා මසුන් බහුල ලෙස දැකිය හැකි අතර උන් ගොදුරු කර ගැනීමට පැමිණෙන තල්මසුන්ගෙන්ද අඩුවක් නැත. 

      2. දියවැල්වල බලපෑම- මොන්ටිරේ අභය භූමිය ආශ්‍රිත බොක්ක කැලිෆෝනියා දියවැල සහ කැලිෆෝනියා යටි සැඩ පහර යන  දියවැල් වර්ග දෙකක බලපෑමට හසු වේ. කැලිෆෝනියා දිය වැල ඇලැස්කාව ආශ්‍රිත උප ආක්ටික් සාගරවල ශීතල ජලය ගෙන එන අතර ඒවා ලවණ ගතියෙන් අඩුවේ. කැලිෆෝනියා යටි සැඩ පහර ජලය ගෙන එනු ලබන්නේ නිවර්තන කලාපීය සාගරවලින්ය. එම ජලය උණුසුම්ව්න අතර ලවණ ගතියෙන්ද අධිකය. ශිශිරයේදී කැලිෆෝනියා යටි සැඩ පහර වඩාත් ශක්තිමත් වන අතර ගිම්හානයේදී කැලිෆෝනියා දියවැලෙහි ශක්තිමත් බව වැඩිවේ.

      3. එල්නිනෝ බලපෑම- සෑම වර්ෂ 3-7කට වරක්ම අභය භූමිය අවට පැසිෆික් සාගර පරිසර පද්ධතිය අවුල් වී යයි. සාමාන්‍යයෙන් එල්නිනෝ බලපෑම ඇති වන්නේ ශිශිරයේදීය වන අතර එල්නිනෝ බලපෑමක් ඇතිවන්නේ සමකය ආශ්‍රිත දියවැල්වල රටාව වෙනස්වීම හේතුවෙනි. එල්නිනෝ බලපෑමෙන් ඇතිවන දුර්වල ම්හුදු සුළං සාගරය මතුපිට උෂ්ණත්වය අඩු කිරීමට රුකුලක් නොදෙන අතර උණුසුම් මුහුදු ජලයෙහි සතුන්ට අවශ්‍ය පෝෂක හිඟවේ.

            Wikipedia
            Google Earth
      UNESCO NATURAL WONDERS

      Monday, January 10, 2011

      50. මොන්ටිරේ කැණියම



      50. මොන්ටිරේ කැණියම/ Monterey Canyon (කැලිෆෝනියා, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)
      Source- http://deepwaterdesal.com/wp-content/gallery/dwd_monterey_canyon/monterey3.jpg

      අද ඔබව රැගෙන යනු ලබන්නේ මුහුදු පත්ලෙහි ඇති ආශ්චර්යයක් නැරඹීම සඳහායි. මෙය මුහුදින් යට ඇති කැණියමකි. මොන්ටිරේ කැණියම ලෙස හඳුන්වන මෙය උතුරු ඇමරිකාවේ පැසිෆික් වෙරළ තීරයෙහි ගැඹුරුම සහ විශාලම කැණියම වේ. ශාන්ත ෆ්‍රැන්සිස්කෝ නගරයට දකුණින් පිහිටා ඇති මොන්ටිරේ කැණියම ආරම්භ වන්නේ මොන්ටිරේ බොක්ක මධ්‍යයයේ ඇති "මොස් ලෑන්ඩින්ග්ස්" ප්‍රදේශයේ සිටයි. කැණියම එම ස්ථානයෙන් ආරම්භ වී කිලෝමීටර 153ක් පැසිෆික් සාගරය දෙසට විහිදී යයි. කැණියමේ ගැඹුර මීටර 3600ක් (අඩි 12,000ක්) පමණ වේ.
      මොන්ටිරේ කැණියම, අයිස් යුගයේ තිබූ ගංගාවක් අදාල ප්‍රදේශයේ ගලා ගොස් ඉන් ඇති වූ ඛාදනය මඟින්  නිර්මාණය වූ බව සැලකෙන අතර එකල මෙම ස්ථානය ගොඩබිමක්ව පැවති බව විශ්වාස කෙරේ. තවත් මතයක් වන්නේ වසර මිලියන නවයකට පෙර කොළරාඩෝ ගංගාව, වත්මන් කැලිෆෝනියා මෝය කට නොතිබූ අවදියක මොන්ටිරේ කැණියම ඔස්සේ ගොස් මුහුදට වැටුණු බවයි. වර්තමානයේ කොළරාඩෝ ඇතුළු ගංගාවන් හයක් කැලිෆෝනියා මෝය කටින් සාගරයට එක්වේ.

      කැණියම ආශ්‍රිතව එකිනෙකට වෙනස් පරිසර පද්ධති තුනක් දැකගත හැක.  අතිශයින් ලම්භාකාර කැණියම බිත්ති අනේක කොරල් පරවල නිවහන වේ. මෙම කොරල් පර මධ්‍යම ගැඹුරැති ජලයෙහි වාසය කරනා අනෙකුත් ජීවීන්ට සෙවණ සපයයි. විශේෂයෙන්ම කොමඩු ගෙඩියක් තරම් ජෙලි මසුන්, මුහුදු පැලෑටි ආහාරයට ගන්නා "අවුල් ෆිෂ්" (Owl fish), මාංශ භක්‍ෂක "ෆෑන්ග් ටූත්", "Gulpureels" මේ කොරල් පර ආශ්‍රිතව වාසය කරයි. කැණියම ආශ්‍රිත තුන්වන පරිසර පද්ධතිය නම්, කැණියම පතුල මත ජීවත්වන අපද්‍රව්‍ය ආහාරයට ගන්නා මත්ස්‍යයින්ය.

      මුහුදු පත්ලෙහි ඇති ජලය නිරන්තරයෙන්ම කැණියමේ බලපෑමෙන් මුහුද මතු පිටට පැමිණේ. "Upwelling process". කැණියම මෙම ක්‍රියාවලිය සඳහා නලයක් සේ ක්‍රියා කරයි. ම්හුදු පත්ලෙහි සීතල ජලය තල්මසුන්ට සහ අනෙකුත් මුහුදු ජීවීන්ට අවශ්‍ය පෝෂ්‍ය ද්‍රව්‍යවවලින් අධික වේ.

      මෙම ස්වාභාවික ආශ්චර්යය මුහුද යට ඇති බැවින්, විශේෂ උපකරණ සහ කිමිදුම් හැකියාව නොමැතිව මේ ප්‍රදේශය රිසි සේ දැක ගත නොහැක. එසේ නැත්නම් මොන්ටිරේ මින් මැදුරෙහි මේ සියළුම ස්වාභාවික සංසිද්ධීන් ප්‍රති නිර්මාණය කර ඇති බැවින් එය නරඹන ඔබට මුහුද යට කැණියම සිතින් මවා ගත හැක.


        Wikipedia, Youtube
      UNESCO NATURAL WONDERS

      49. අගෙයිට් පොසිල තැන්පතුව

      49. අගෙයිට් පොසිල තැන්පතුව/ Agate Fossil Beds (නබ්‍රාස්කා, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)
        බටහිර නබ්‍රාස්කාවේ නයබ්‍රාරා ගංගාව දිගට විහිදී ගිය කඳු ගැට මත ඇති තෘණ වැස්මට යටින්වසර මිලියන දහ නවයක් ඉපැරණි අගෙයිට් පොසිල නිධිය තැන්පත් වී ඇත. වර්ෂ 1878දී කපිතාන් ජේම්ස් කුක් විසින් නිධිය සොයාගන්නා ලදී. එම සොයා ගැනීමෙන් අනතුරුව පොසිල බවට පත්වූ එකල විසූ සතුන්ගේ අස්ථි ලොව පුරා ප්‍රදර්ශනය කෙරිණි. 1965දී පොසිල ආශ්‍රිත ප්‍රදේශය සංරක්‍ෂිත ප්‍රදේශයක් ලෙස නම් කරන ලදී. 


      1964දී කානගී කෞතුකාගාරයේ ඕ. ඒ. පීටර්සන් සහ 1905දී නබ්‍රාස්කා විශ්ව විද්‍යාලයේ ඊ. එච්. බාර්බ(ර්) යන විද්‍යාඥයින් විසින් පොසිල සහිත කඳු ගැට පුළුල් ලෙස කැණ පර්යේෂණ පවත්වන ලදී. ඔවුන් විසින් පොසිල බවට පත් වූ සත්ත්ව සැකිලි විශාල සංඛ්‍යාවක් සොයා ගැනිණි. මේ සැකිලි අතර විද්‍යාවට ආගන්තුක වූ කුඩා රයිනෝසිරස් සැකිල්ලක්ද විය.


      මෙසේ පොසිල බවට පත්වූ සතුන් දැඩි නියඟයකට හසුව මිය යන්නට ඇතැයි විශ්වාස කෙරේ. මෙහි සොයාගත් සැකිලි අතරින් වඩාත් ගුප්ත සැකිල්ලක් ඇත්තේ මෝපස් නම් ශාක භක්‍ෂක ක්‍ෂීරපායී සත්ත්වයාටයි. සැකිල්ල අඩි 10කි, බර රාත්තල් දහයක් පමණ වේ. මෙම සත්ත්වයාගේ හොම්බ අශ්වයකුගේ හැඩයද, බෙල්ල ජිරාෆ් සතෙකුගේ හැඩයද, ඉදිරි ගාත් රයිනෝසිරස් සතෙකුගේ සහ පසු පස ගාත් වළසකුගේ හැඩයද ගනී. ඇඟිලි තුනක් සහිත පාදයේ ඉදිරි ගාත් යුවළ පසු පස ගාත් යුවළට වඩා දිගින් වැඩි වේ. මෙම සත්ත්වයාට නෑ කමක් දක්වන වර්තමාන සතුන් නම්, අශ්වයින්, රයිනෝසිරස් සහ ටේපර් (උතුරු ඇමෙරිකානු ඌරු විශේෂයක්) වේ.අගෙයිට් පොසිල නිධියෙන් හමු වූ වඩාත් බියකරු පෙනුමක් සහිත සැකිල්ල අයත් වන්නේ "බිහිසුණු ඩයෝඩොන්" ලෙසින් නම් කරන ලද සත්ත්ව සැකිල්ලටයි. මෙම ක්‍ෂීරපායී සත්ත්වයා සුවුසල් ඌරෙකුගේ හැඩයට සමානවේ. හිස් කබල පමණක් මීටරයක් පමණ දිගැතිය. උස අඩි හතකට නොඅඩු වන අතර දිග අඩි දහයක් පමණ වේ. දිගු පසුපස ගාත් යුවළ පෙන්නුම් කරන්නේ මෙම සත්ත්වයාට වේගයෙන් දිවීමට තිබූ හැකියාවයි. මොටවූ කෘන්තක දත්ද, ශක්තිමත් රදනක දත්ද මේ සත්ත්වයා සතුය. 


      මෙහි "කානගී" නම් කඳු ගැටය ඔස්සේ දිවෙන අඩි පාරෙහි ගමන් කරන ඔබට අර්ධ වශයෙන් නිරාවරණය කරන ලද පොසිල බවට පත්වූ ආදී කාලීන සත්ත්ව සැකිලි ඒ තිබූ ආකාරයෙන්ම දැක ගත හැකිය. තවත් මාර්ගයක් "ඩෙවිල්'ස් කෝක්ස්කෲ" නම් පෙදෙසට වැටී ඇති අතර මෙහි ඇති පොසිල, විද්‍යාඥයින් මහත් ව්‍යාකූලතාවට පත්කිරීමට සමත්ව ඇත. මෙහි තිබී වසර මිලියන විස්සක් පමණ ඉපැරණි ගුල් වර්ගයක් සොයාගෙන ඇති අතර ඒවා බීවරයන් තනන ගුල්වලට මහත් සමාන කමක් දක්වයි. පසුව මෙම ගුල් ඔලිගොසීන යුගයේ විසූ පේලියෝකාස්ටර්ස් නම් ආදී කාලීන බීවර විශේෂයක් විසින් තනා ඇති බව නිගමනය කෙරුණි. මොවුන් වර්තමාන බීවරයන්ට වඩා උතුරු ඇමරිකානු තණබිම්වල වසන බිම් ලේනුන්ට වඩාත් සමාන වේ.
      වර්තමානයේදීද මේ ප්‍රදේශය වන ජීවීන්ගෙන් බහුලවන අතර මූල්, ප්‍රොන්හෝන් යන මුවන් වර්ගද, කොයෝට් (වෘක විශේෂයක්) සතුන්ගෙන් බහුල වේ. නයබ්‍රාරා ගඟ දෙපස කොට්න්වුඩ් සහ විලෝ ශාක බහුලව දැක ගත හැකි අතර මිටියාවත ආශ්‍රිතව විවිධ තෘණ වර්ග සහ වනමල් දැකිය හැක.

            Wikipedia   

            YouTube

            Google Earth
      UNESCO NATURAL WONDERS

      Monday, January 3, 2011

      48. යක්‍ෂයාගේ කුළුණ

      48. යක්‍ෂයාගේ කුළුණ (වයෝමින්ග්, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)
        යක්‍ෂයාගේ කුළුණ යන අනවර්ථ  නාමයෙන් හඳුන්වන්නේ වයෝමින්ග් ප්‍රාන්තයේ ඇති ඒකශෛලමය (තනි ගලෙන් නිර්මාණය වූ) කුළුණකටයි. පොළෝ මට්ටමේ සිට මීටර 386ක් උසට තනි කෙලින් පොළවට ලම්භාකාරව විහිදී ඇත. මෙවන් ශෛලමය කුළුණු ස්වභාවිකව නිර්මාණය වන්නේ යමහල් ක්‍රියාකාරිත්වය හේතුකොටගෙනය. උණු වූ මැග්මා පොළෝ අභ්‍යන්තරයේ සිට නලයක් වන් පටු  මාර්ගයක් ඔස්සේ  පොළෝ මතු පිටට පැමිණීමට උත්සහ දරයි එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස උණු වූ මැග්මා පිටතට පැමිණීමට උත්සහ දරණ  මතු පිට ප්‍රදේශය පොළෝ මට්ටමෙන් ඉහලට එසැවීමට  පටන් ගනී. එහෙත් උණු මැග්මා පිටතට පැමිණීමට පෙර වේගයෙන් ඝණීභවනය වී පාෂාණීභූත වේ. මෙවන් යමහලක් නෂ්ඨව ගිය/ මිය ගිය යමහලක් ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. පසු කාලීනව වසර දහස් ගණනක් පුරා  ඝණීභවනය වූ මැග්මා කුළුණ වසා සිටිනා පොළවේ මතු පිට ස්ථරය ඛාදනය වීම හේතුවෙන් මැග්මා ඝණීභවනය/ පෂාණීභූත වීමෙන් සෑදුන  තනි ශෛලමය කුළුණ පැහැදිලිව දිස් වීමට පටන් ගනී. වයෝමින්ග් ප්‍රාන්තයේ යක්‍ෂයාගේ කුළුණ එසේ නිර්මාණය වූ බව බොහෝ දෙනාගේ පිළිගැනීමයි. 
      රතු පාටින් රත් වූ මැග්මා පටු සිදුරක් ඔස්සේ පොළෝ අභ්‍යන්තරයේ සිට මතු පිටට පැමිණීමේදී, පිටතට පැමිණීමට පෙර ඝණීභවනය වී ඇති අයුරු. මැග්මා පිටතට පැමිණීමට දරන උත්සාහයේදී පොළව මතු පිට උඩට නෙරා ගොස් ඇත. පසුව මැග්මා වටා ඇති පොළෝ ස්ථරය ඛාදනය වීම හේතුවෙන්, පාෂාණිභූතවූ මැග්මා, කුළුණක් ලෙසින් පිටතට නිරාවරණ වේ.
          ලංකාවේ මෙලෙස නිර්මාණය වූ ශෛලමය පාෂාණයකට හොඳම උදාහරණය නම් යුනෙස්කෝව මඟින් ශ්‍රී ලංකාවේ මිය යාමට ප්‍රථම නැරඹිය යුතු ස්වාභාවික ආශ්චර්යයක් ලෙස නම් කරන ලද සීගිරි පර්වතයයි. ලංකාවේ වර්තමානයේ යමහල් ක්‍රියාකාරිත්වයක් දක්නට නොලැබුණත්, වසර මිලියන ගණනකට පෙර  අප රටේ යමහල් ක්‍රියාකාරීව තිබූ බවට මෙය හොඳම සාක්‍ෂිය වේ. එනිසා සීගිරිය, යුනෙස්කෝව විසින් සංස්ක්‍කෘතික මෙන්ම ස්වාභාවික ආශ්චර්යයක් ලෙසටද නම් කර ඇත. 
          නැවතත් ඇමරිකාවේ වයෝමින්ග් ප්‍රාන්තයේ ශෛලමය කුළුණ ගැන සඳහන් කරනවා නම් එහි පෘෂ්ඨයේ කඩතොළු සහිත අපූරු ශෛලමය රටාවක් දැක ගත හැක.මෙම කුළුණ නිර්මාණයට පාදක වූ උණූ මැග්මා ශීග්‍රයෙන් ඝණීභවනය වීම හේතුවෙන්, කුළුණ වටා මතුපිටින් සිරස් තීරු නිර්මාණය වී ඇත. මේ එක් තීරුවකට අඩි දෙකක පමණ විෂ්කම්භයක් ඇති අතර තීරුවකට පැති 6 සිට 12 දක්වා පැති ප්‍රමාණයක් ඇත. මැග්මා ඝණීභවනය වීමේ වේගය අනුව තීරුවක විෂ්කම්භය තීරණය වේ. සෙමෙන් ඝණීභවනය වීමෙන් මහත තීරුද, වේගයෙන් ඝණීභවනය වීමෙන් සිහින් තීරුද නිර්මාණය වේ.
         යක්‍ෂයාගේ කුළුණ එහි සිට කිලෝමීටර 160 දුරකින් සිට වුවත් පැහැශිලිව දර්ශනය වේ. එහි පැහැය දිනයේ විවිධ කාලයන්ට අනුව වෙනස් වේ. හිරු නැඟ එන විට, උදෑසන, දහවල සහ හිරු බැස යන සන්ධ්‍යාවේ විවිධ පැහැයෙන් දිස් වේ.
        කුළුණ හා බැඳුනු ඇමරිකාවේ ස්වදේශිකයන්ගේ ජන කථාවක්ද ඇත. වරෙක කුඩා ගැහැණු ළමුන් කණ්ඩායමක් විශාල වළසෙක් විසින් පන්නාගෙන ආවේලු. එම ළමුන් කණ්ඩායම වළසාගෙන් බේරීම සඳහා කුඩා කඳු ගැටයක් උඩට නැග ඇති අතර, ළමුන් බේරා ගැනීමේ පරමාර්ථයෙන් කඳු ගැටය ශීඝ්‍රයෙන් කුළුණක් ලෙසින් උසට වැඩුනේලු. ඉන් පසු වළසාට ළමුන් අල්ලා ගැනීමට උස මද නිසා, කුළුණ සහිත් බිම උගේ විශාල නියවලින් පහුරු ගා ඇති අතර ඒ පහුරු ගෑ පැත්තෙන් කුළුනෙන් කොටසක් වළසාගේ ශරීරයමතට කඩා වැටී ඌ එතැනම මිය ගොස් ඇති අතර, ළමුන්  කණ්ඩායම බේරී ගොස් ඇත.

            Wikipedia

            YouTube

            Google Earth
      UNESCO NATURAL WONDERS

      Sunday, January 2, 2011

      47. ග්‍රෑන්ඩ් ප්‍රිස්මැටික් උණු දිය උල්පත සහ ෆයර් හෝල් ගංගාව

      47. ග්‍රෑන්ඩ් ප්‍රිස්මැටික් උණු දිය උල්පත සහ ෆයර් හෝල් ගංගාව (වයෝමින්ග්, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)
        ෆයර් හෝල් ගංගාව මැඩිසන් විලෙන් ආරම්භ වන මැඩිසන් ගංගාවේ ප්‍රධානම අතු ගංගා දෙකෙන් එකකි. ගංගාව මහද්වීපික බෙදීම ඔස්සේ කිලෝමීටර 34ක් උතුරට ගලා ගොස්, යෙලෝස්ටෝන් උද්‍යානයේ මැඩිසන් මංසන්ධියේදී ගිබන් ගංගාවට එක්වේ. මේ ගමන් මාර්ගයේදී ෆයර් හෝල් ගංගාව ලොව සුවිශේෂී භූ විෂමතා කලාපයක් හරහා ගමන් කරයි. ඒ යෙලෝස්ටෝන්හි සුප්‍රසිද්ධ උණු දිය උල්පත් ද්‍රෝණි හරහායි. ගංගාව මුලින් "ඕල්ඩ් ෆේත්ෆුල්"   ගීසර් උල්පතට දකුණින් ඇති, කුඩා සිසිල් උල්පත් සමූහයක් පසු කරමින්, ක්‍රමයෙන් දුම් දමන විශාල උණු දිය උල්පත් මතින් ගමන් කරයි. උණු දිය උල්පත් මතින් ගමන් කරනා ගංගාවට නොයෙකුත් රසායනික ද්‍රව්‍ය සහ ඛණිජ අඩංගු උල්පත් ජලය එක්වේ. නිදසුනක් ලෙස බෝරෝන් සහ ආසනික් ඉහල මට්ටමකින් ගංගාවට එක්වේ.එසේ අධික ලෙස එක් වන බෝරෝන් සහ ආසනික් ප්‍රමාණය ජලජ ජීවීන්ගේ ආරක්‍ෂාවට පිටිවහලක් බව සොයාගෙන ඇත. මේ අධි සාන්ද්‍ර ඛණිජ ලවණ මිශ්‍ර ජලය නොතකා රේන්බෝ ට්‍රවුට් මසුන් ප්‍රදේශය ආශ්‍රිතව අභිජනනය කරයි. 


        යෙලෝස්ටෝන් ජාතික වනෝද්‍යානයේ තුන්දහසකට අධික උණුදිය උල්පත් සහ ගීසර් උල්පත් ප්‍රමාණයක් ඇති අතර, එය ලොව විශාලතම උණු දිය උල්පත් එකතුව වේ. එහෙත් ඒ කිසිම උණු දිය උල්පතක් ග්‍රෑන්ඩ් ප්‍රිස්මැටික් උණු දිය උල්පත තරම් අලංකාර නොවේ. විෂ්කම්භය මීටර 116ක් සහ ගැඹුර අඩි 160ක් වන මේ යෝධ දුම් දමන උණු දිය උල්පත යෙලෝස්ටෝන් උද්‍යානයේ ඇති විශාලම උණු දිය උල්පතද වේ. එහි සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 75කි. උද්‍යානයේ ඇති අනෙකුත් උණුදිය උල්පත් සේම මෙහිද උල්පත් ජලය මතු පිටට පැමිණෙන්නේ සුමුදු හුණුගල් තලාවක් හරහායි. උණු දිය හුණු ගල්වල ඇති කැල්සියම් කාබනේට් සමඟ ප්‍රතික්‍රියා කර සෑදුනු ට්‍රැවර්ටින් ඛණිජය උල්පත වටා ස්ථර ආකාරයෙන් තැන්පත් වී ඇත. උල්පත දේදුනු වර්ණවල පැහැයෙන් බබළයි.  වඩාත් ගැඹුරු සහ උණුසුම් ජලය  ඇති උල්පත මධ්‍යයය තද නිල් පැහැයකින් දිස් වේ. මධ්‍යයයේ සිට උල්පත් ඉවුර දෙසට යාමේදී තද නිල ලා නිලක් වී නොගැඹුරු ස්ථාන දීප්තිමත් කොළ පැහැයකින් දිස්වේ. උණුසුමින් අඩු තැන්හි ඇල්ගී වර්ධනය වී ඇති අතර උල්පතේ ඒ ඒ උණුසුම් පරාසයන්ට හුරු වූ ඇල්ගී වර්ග ඇත. වැඩි උෂ්ණත්වයකට ප්‍රිය කරන  සයනෝබැක්ටීරියා (කොළ-නිල් ඇල්ගී) උල්පත වටා ඇති රත්වූ ට්‍රැවර්ටීන් ස්ථර මත වර්ධනය වී දීප්තිමත් කහ, තැඹිලි සහ රතු පටි  ආකාරයෙන් දිස්වේ.හොඳින් හිරු පායා ඇති දිනක උල්පතෙන් පිටවන වාෂ්ප මතට හිරු එළිය පතිත වී දේදුන්නක් නිර්මාණය වේ. මේ දරශනය උල්පතේ සිට හැතැප්ම භාගයක දුර සිට මනාව දැක ගත හැක. 


      ග්‍රෑන්ඩ් ප්‍රිස්මැටික් උල්පතට අසලින් ඇත්තේ ලොව තවත් විශාලම ගීසර් උල්පතක් වන "එක්සෙල්සියර්" ගීසර් උල්පතයි. උල්පත විසින් ජලය අඩි 300ක්  ඉහලට විදිනු ලබන අතර වඩාත් ක්‍රියාකාරී උල්පතක් වන මෙය මිනිත්තුවකට උණුසුම් ජලය ලීටර 15,000ක් පමණ ෆයර් හෝල් ගංගාවට මුදා හරියි.  ගංගාවේ රේන්බෝසහ දුඹුරු ට්‍රවුට් මසුන්   අධික ගහණයක් ජීවත් වේ. ගංගාවේ තණකොළ වැවුනු ඉවුරු මත බයිසන් ගවයින් රංචු පිටින් තණ බුදිනු දැක ගත හැක. 

            Wikipedia-ග්‍රෑන්ඩ් ප්‍රිස්මැටික් උල්පත    Wikipedia-ෆයර් හෝල් ගංගාව

            YouTube

            Google Earth
      UNESCO NATURAL WONDERS

      Saturday, January 1, 2011

      46. ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් ජාතික උද්‍යානය

      46. ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් ජාතික උද්‍යානය/ Grand Teton National Park (වයෝමින්ග්, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය)
        ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් ජාතික උද්‍යානය වයෝමින්ග් ප්‍රාන්තයේ වයඹ දිගින් සහ යෙලෝ ස්ටෝන් ජාතික උද්‍යානයට දකුණින් පිහිටා ඇත. මහේශාක්‍ය කඳු වළල්ලකින් වට වූ උද්‍යානයේ උසම කඳු මුදුන වන්නේ මීටර 4197ක් උසැති ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් කඳු මුදුනයි. උද්‍යානය නම් කර ඇත්තේද මේ කඳු මුදුන නමිනි. ජැක්සන් හෝල් නිම්නයෙන් අහසට නැඟි ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් කන්දේ ප්‍රතිබිම්බය නිම්නයේ විල් තුලින් මනාවට පරාවර්තනය වේ. නිම්නයේ ඇති විශාලම විල වන ජැක්සන් විල අක්කර 25,540 පුරා පැතිර පවතින අතර අඩි 438ක් ගැඹුරු වේ. ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් කඳු මුදුනට අමතරව මුහුදු මට්ටමේ සිට අඩි 12,000 (මීටර 3658)ට වඩා උසැති කඳු මුදුන් අටක් උද්‍යානයේ දක්නට ඇත.  රොකී කඳු පද්ධතියට අයත් උද්‍යානයේ ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් කඳු වැටිය, රොකී කඳු පද්ධතියේ  ඇති ලාබාළතම කඳු වැටියයි. එනම් මීට වසර මිලියන නවයකට පෙර උද්‍යානයේ කිසිම කඳු වැටියක් නොවීය. කඳු  වැටිය ඉන් පසු නිර්මාණය වූ බව පැවසේ.කඳු වැටියේ පාෂාණ සංයුතිය ප්‍රධාන වශයෙන්ම විපරීත පාෂාණ, වැලිගල්, හුණු ගල් හා ශල්කවලින් සමන්විත වේ. 


      උද්‍යානයේ සනාල ශාක විශේෂ දහසක් පමණ දක්නට ඇත. මීටර තුන්දහසට වඩා උස් කඳු මුදුන් මත (ඇල්පයින් ප්‍රදේශ) සිවිය සුදු පයිනස් ශාක, ෆ(ර්) සහ උප ඇල්පයින් නම් දේවදාර ගස්, "Engelmann Spruce", "Limber Pine" ශාක බහුල වශයෙන් දක්නට ඇත. නිම්නය ආශ්‍රිතව පයිනස් සහ දේවදාර විශේෂ වන "Lodgepole Pine", "Douglas Fir" සහ " Blue Spruce" යන ශාක දක්නට ඇත. ගංගා සහ විල් ඉවුරු ආශ්‍රිතව විලෝ, ඇස්පන් සහ කොට්න්වුඩ් ශාකද දක්නට ඇත. 


      වන සතුන්ගෙන් ගහණ උද්‍යානයේ උතුරු කොටසෙහි බයිසන් ගවයින්, ගෝනුන්, ප්‍රොන්ග්හෝන් (මුව විශේෂයක්), බීවරයින්, කළු වළසුන් සහ අළු  වළසුන් දක්නට ඇත. උස් බෑවුම්වල වැඩි වශයෙන් දක්නට ලැබෙන්නේ "බිග් හෝන්" බැටළුවන්ය. ශිශිරයේදී යෙලෝස්ටෝන්හි සිට පැමිණි වෘකයන් දැක ගත හැකිය. පක්‍ෂීන්ගෙන්ද බහුල උද්‍යානයේ වැඩි වශයෙන් දක්නට ලැබෙන්නේ හිස මුඩු රාජාලින්, ඔස්ප්‍රී (උකුස්සන් විශේෂයක්), සුදු පෙලිකන් සහ ට්‍රම්පීට(ර්) නම් හංසයින්ය. ජැක්සන් හෝල් නිම්නය හරහා ගලනා "ස්නේක්" ගංගාවෙහි පමණක් දක්නට ලැබෙන "ස්නේක් රිවර්" නම් ට්‍රවුට් මසුන් විශේෂය නිම්නය ආශ්‍රිතව දැක ගත හැක. 


      1929 දී උද්‍යානයක් ලෙස ස්ථාපිත කරනු ලැබූ ග්‍රෑන්ඩ් ටිටෝන් උද්‍යානය 1950 දී තවත් පුළුල් කරනු ලැබීය. වර්තමානයේ එහි වපසරිය වර්ග කිලෝමීටර 1250කි. උද්‍යානය නැරඹීම සඳහා හොඳම කාලය වන්නේ සැප්තැම්බර් සිට ජුනි දක්වා කාලයයි. ශිශිරයේදී අධික හිම පතනය බැවින් එම සෘතුව පවතින කාලය උද්‍යානය නැරඹීමට සුදුසු නැත. අර්ධ වියලි කාලගුණයක් පවතින උද්‍යානයේ ගිම්හානයේදී සාමාන්‍ය උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 34ක් වන අතර ශිශිරයේයේදී එය සෙල්සියස් සෘණ -43 දක්වා පහල බසී. වාර්ෂික හිම පතනය සෙන්ටි මීටර 490ක් වන අතර වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර 250කි.

            විකීපිඩියා

            යූ ටියුබ්

            ගූග්ල් අර්ත්
      UNESCO NATURAL WONDERS